Krahinat Malore të Vetëqeverisura - Shtrirja Territoriale dhe Organizimi Autonom

Krahinat Malore të Vetëqeverisura - Shtrirja Territoriale dhe Organizimi Autonom

Krahinat Malore të Vetëqeverisura - Shtrirja Territoriale dhe Organizimi Autonom
Krahinat malore
Përveç zonës së timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome të njohura ligjërisht nga pushteti qendror. Në këtë zonë bënin pjesë ato krahina, që i bënë qëndresë sistemit të timarit i cili nuk gjeti kushte të përshtatshme zbatimi. Në këtë zonë, në Shqipërinë e Veriut përfshiheshin krahinat e Hotit, të Pultit të sotëm, të Shalës, të Shoshit, të Nikaj-Merturit e të Kelmendit, të Iballës, të Spasit, të Fanit të Madh, të Fanit të Vogël, të Mirditës, të Pukës e të Dibrës. Në Shqipërinë e Jugut bënin pjesë krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, në të cilat përfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km në jugperëndim të Janinës. Siç shihet, krahinat e vetëqeverisura zinin një vend shumë më të vogël se zona e timarit.

Sipas të dhënave të regjistrimeve osmane të fundit të shek. XV dhe atyre të shek. XVI, në këto malësi fshatrat ishin të rralla e në përgjithësi të vogla dhe gjendeshin mjaft larg njëri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e pakët në numër. P.sh., në malësitë e sanxhakut të Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.

Duke pasur pak tokë buke, fshatarësia e lirë merrej më shumë me blegtori. Ekonomia bujqësore e blegtorale e tyre mbështetej në metoda primitive. Bagëtitë, toka e bukës dhe banesa përbënin pronën private të secilës familje fshatare, ndërsa kullotat e pyjet përbënin pronën e përbashkët të secilit fshat. Duke u mbështetur në radhë të parë në pronën private të mjeteve kryesore të prodhimit, shoqëria malësore gjendej e ndarë në dy shtresa të ndryshme nga njëra-tjetra, në krerët që ishin mbeturina shtëpish aristokrate të periudhës së parapushtimit ose që përfaqësonin farefisni të ndryshme, të cilët zotëronin mjete prodhimi më të shumta se të tjerët, dhe në malësorët e thjeshtë, që ishin pronarë të vegjël. Por në fund të shek. XV e në shek. XVI diferencimi ekonomik i këtyre dy shtresave ishte ende i cekët.

Njësia bazë e kësaj shoqërie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurisë dhe i gjithë fëmijëve të rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes së tij, pasuria u kalonte me të drejta të barabarta djemve të tij, veçse të drejtën e kreut të familjes e trashëgonte kryesisht djali i parë. Kreu i familjes drejtonte ekonominë e saj dhe e përfaqësonte atë në kuvendin e fisit dhe në atë të fshatit.

Çdo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera të rrjedhura, sipas traditës, nga një i parë i përbashkët. Këto familje përbënin, sipas emërtimeve dokesore, një “fis të caktuar”. Çështjet e përbashkëta, që u interesonin të gjithë pjestarëve të “një fisi”, zgjidheshin nga kuvendi i “fisit”. Ky përbëhej nga të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e kreut të “fisit”, i cili rridhte nga djali i parë i themeluesit të këtij lloji “fisi”.

Meqenëse në gjysmën e dytë të shek. XV fshatrat përbëheshin nga familje “fisesh” të ndryshme, zgjidhja e problemeve të tyre ekonomike e shoqërore kryhej në kuvendin e fshatit, ku bënin pjesë të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e plakut apo të pleqve të zgjedhur nga kuvendi.

Zgjidhja e problemeve të ndryshme nga këto kuvende mbështetej në normat e së drejtës dokesore, të krijuara e të ndryshuara sipas kushteve të reja që kishte krijuar zhvillimi shoqëror për secilën malësi. Normat dokesore, që vepronin në malësitë e Dukagjinit dhe që mbetën deri vonë, tradita gojore i lidhi me emrin e Lekë Dukagjinit (kanuni i Lekë Dukagjinit), ato të malësive të Krujës, Matit e Dibrës i lidhi me emrin e Skënderbeut (kanuni i Skënderbeut), kurse ato të Malësisë së Madhe i ruajti me emrin “kanuni i Maleve”. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himarës, Sulit etj., patën kanunet e tyre, me të cilat rregulluan marrëdhëniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqëror të malësorëve. Mungesa e autoriteteve dhe e administratës osmane në malësitë e lira bëri që këto kanune të ruheshin gjatë, edhe pse kohë më kohë pleq kodifikues anonimë i pasuruan ose dhe i ndryshuan në përputhje me ndryshimet që sillte zhvillimi i malësive.

Mirëpo me një organizim të tillë nuk mund të zgjidheshin as problemet midis “fiseve” e as ato midis fshatrave. Veçanërisht me këtë organizim të ngushtë nuk mund të zgjidheshin problemet e rëndësishme me karakter politik e ushtarak për vetëqeverisjen dhe për mbrojtjen e malësive të lira nga rreziku i depërtimit të spahinjve osmanë. Në këto kushte doli nevoja e organizimit të një administrate vetëqeverisëse të re, të mbështetur në bashkimin e një vargu fshatrash malësorë në një unitet të vetëm, në një krahinë. Krahina të tilla u bënë ato të Kuçit, Pipërit, Kelmendit dhe të Hotit qysh në gjysmën e dytë të shek. XV. P.sh., vëllazëritë e Kuçërve, Lazorcëve, Bankeqëve, Lopardëve etj., të vendosur në fshatra të ndryshme, por që, sipas traditës, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinën e Kuçit. Mbi lidhje të tilla, të krijuara prej kohësh, u mbështet formimi i krahinave të tjera autonome. Por, për formimin e bashkësive të Shalës, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirditës etj., u desh të kalonte jo vetëm shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqoftë procesi i bashkimit krahinor u krye nën udhëheqjen e vëllazërive, të cilat kishin mundur të ngriheshin në një pozitë shoqërore-ekonomike më të lartë se të tjerat. Këto vëllazëri mbizotëruan mbi të tjerat dhe në një varg rastesh i dhanë emrin e tyre gjithë krahinës ose përdorën emrin e saj, si p.sh., krahinës së Kuçit, të Hotit, të Pipërit, të Nikajt, të Mirditës etj. Në raste të tjera krahinat morën emrat e fshatrave ku u vendosën së pari vëllazëritë mbizotëruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, që u krijuan ndërkohë prej vëllazërive të shkëputura nga fshatrat më të vjetra, morën zakonisht emrat e krerëve të vëllezërve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., në krahinën e Shalë-Shoshit.

Bashkimet krahinore vetvetiu përftuan nevojën e krijimit të Kuvendit Krahinor të përbërë, me sa duket, prej krerëve të vëllazërive dhe të udhëhequr prej kreut të vëllazërisë mbisunduese. Ky organ tashmë ishte në gjendje të ngrinte më këmbë, në rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, një forcë luftarake mjaft të rëndësishme të përbërë nga burrat që dërgonin fshatrat sipas parimit burrë për shtëpi. Luftëtarët e një “fisi” i udhëhiqte djali pas kreut të “fisit”, që rridhte nga djali i dytë i themeluesit të “fisit”. Në raste të jashtëzakonshme, të qëndresës kundër ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor lëshonte kushtrimin për mobilizimin e gjithë burrave të krahinës të aftë për luftë. Me një bashkim të tillë krahinat e vetëqeverisura u paraqitën si forma organizimi shoqëror shumë të përshtatshme për nevojat e luftës për ruajtjen e vetëqeverisjes dhe për çlirim.

Pa tokë të mjaftueshme e prodhuese dhe me një organizim patriarkal që i bënte ato forca shumë të qëndrueshme ndaj sundimit osman, malësitë e vetëqeverisura shqiptare nuk përmbushnin kushtet e përshtatshme ekonomike e shoqërore për të zbatuar sistemin e plotë të timarit. Për këtë arsye, dhe veçanërisht për të mos acaruar më tej konfliktin politik derisa të konsolidonin dora-dorës sundimin e tyre, autoritetet osmane e lanë gjendjen e malësive gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit. Duke u përfshirë në haset e sulltanit ose të sanxhakbejlerëve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e mëparshme, krahinat e vetëqeverisura nuk ndërruan veçse kryezotin e dikurshëm me një kryezot të ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të tokave të quajtura haraxhije, të cilat paguanin një detyrim global.

Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa më e madhe e Malësisë së Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra të Tejbunës, u përfshinë në haset e sulltanit dhe të sanxhakbejlerëve të Shkodrës e të Dukagjinit; ato u ngarkuan të paguanin në formë globale aq sa u patën paguar kryezotërve shqiptarë, d.m.th., një flori osman ose një dukat venedikas (baraz me 50 akçe) për shtëpi. Për këtë arsye këta fshatarë e malësorë u quajtën florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahinë më vete.

Nga viti 1485 e deri më 1497, pasi e shtrinë sundimin e tyre në malësitë e Veriut, të Verilindjes e të Jugut dhe e përforcuan pozitën në viset fushore e në qytetet, sundimtarët osmanë u përpoqën të zbatonin kudo sistemin e timarit me të gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjtë malësorë i shndërruan në derbendxhinj, në roje e mirëmbajtës të rrugëve që kalonin nëpër malësitë. Kështu banorët e gjithë krahinave malore të sanxhakut të Shkodrës nga Hoti e Kelmendi, në perëndim, deri në Tropojë e Pejë, në lindje, duhet të siguronin qarkullimin e lirë në rrugët që lidhnin Shkodrën me Podgoricën, me Pejën e me gjithë Kosovën, kurse ata të krahinës së Kurveleshit në sanxhakun e Delvinës, rrugën që lidhte Vlorën me Gjirokastrën. Njëkohësisht ata duhet të hapnin rrugët nga dëbora dhe të ndërtonin e të mirëmbanin urat. Përkundrejt këtyre shërbimeve atyre u falej detyrimi për të paguar taksat e jashtëzakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e së dhjetës, ispenxhës, xhizjes dhe taksës së dhenve që duhej t’i paguanin në formë globale. U përjashtua nga kjo masë krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua të paguante vetëm 1 000 akçe xhizje dhe 1 000 akçe ispenxhe, për arsye të varfërisë ekonomike.

Duke e shndërruar florixhiun në derbendxhi, nga njëra anë, shteti osman e rëndoi shfrytëzimin por, nga ana tjetër, ai i la krahinat malore nën kontrollin e malësorëve dhe ligjëroi kështu të drejtën e tyre të vetëqeverisjes.

Në malësitë e Veriut dhe të Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit të timarit. Por edhe në ato të Himarës e të Sulit, kur u krye një regjistrim i tillë, pronësia shtetërore mbi tokën nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i lëshimit të tapisë. Prona e përbashkët e bashkësive fshatare dhe e vëllazërive malësore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbetën të lira dhe të pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbetën të ngulitura dhe mënyra e pagimit të tyre ruajti formën globale për secilën krahinë më vete. Në malësitë e Kurveleshit sundimtarët osmanë bënë një hap më përpara drejt vendosjes së plotë të sistemit të timarit. Mbas ekspeditës ndëshkimore të sulltan Bajazitit II e gjer më 1506, spahinjtë mundën të depërtonin në fshatrat derbendxhinj. Ky hap bëri që, ndryshe nga derbendxhinjtë e veriut, ata të Kurveleshit u detyruan t’u jepnin spahinjve dhe nga një killë (20 okë ose 25,6 kg) për të dhjetën e badihavatë dhe nga 10 akçe për kokë si ispenxhe.

Derbendxhinjtë shqiptarë nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj këto, në më të shumtën e rasteve, mbeteshin vetëm në letër. Për rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin herë pas here ekspedita ushtarake kundër tyre. Por qëndresa e fshatarësisë së lirë malore të veriut e të verilindjes me organizimin e vet shoqëror e ushtarak ishte e fuqishme. Malësorët, të lidhur me njëri-tjetrin dhe pa ndonjë faktor përçarës me rëndësi, përbënin një forcë mjaft kompakte që i jepte qëndrueshmëri e gjallëri luftës së tyre kundër ekspeditave të qeveritarëve osmanë për t’i nënshtruar e për t’i shfrytëzuar.

Edhe pse kishin përballë një forcë të tillë si dhe kushte ekonomike e shoqërore të papërshtatshme për sistemin e timareve, osmanët nuk i reshtën përpjekjet e tyre për t’i futur nën shfrytëzimin e vet dhe për t’i dhënë fund vetëqeverisjes së malësive. Këto përpjekje e acaruan dhe e mbajtën hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshatarësinë malore, trevat e së cilës u bënë vatra të patunduara të qëndresës së gjatë e të ashpër, si dhe një mbështetje e rëndësishme e qëndresës së përgjithshme të popullit shqiptar kundër pushtimit osman.

Depërtimi i spahinjve në krahinat autonome

Në vitet 70 të shek. XVI u rritën më shumë përpjekjet e pushtetit osman për të vënë malësitë e vetëqeverisura nën administrimin e saj të drejtpërdrejtë. Duke përdorur forcën e madhe ushtarake, ai mundi të fuste spahinjtë dhe të rriste numrin e timareve në malësitë, duke copëzuar haset e dikurshme të sanxhakbejlerëve. Kjo u shpreh qartë në të dy regjistrimet e tokave që u kryen në vitin 1571 dhe 1590.

Hasi i madh i sanxhakbeut të Shkodrës, që ishte krijuar më 1485, u zvogëlua shumë dhe pjesa më e madhe e tij u nda në timare më të vogla. Krahina e Hotit u përfshi në ziametin e dy spahinjve: ajo e Pipërit u kthye në dy timare e në një ziamet, krahina e Kelmendit iu dha në zotërim dy spahinjve, krahina e Kuçit u bë timar i garnizonit të kështjellës së Medunit, Palabardhi u copëtua në pesë timare, kurse tokat e Pultit të sotëm, të Shalës e të Shoshit u përfshinë në trembëdhjetë timare, në dy zeamete dhe në hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunës, që gëzonte dikur statusin e florixhinjve, në atë kohë u copëtua në 25 timare e në një ziamet.

Më 1582 në sanxhakun e Shkodrës numri i timareve u rrit në 298, kurse ai i ziameteve në 22. Me fjalë të tjera, numri i timareve u rrit 70 për qind më shumë se gjysmëshekulli më parë.

Si rrjedhim i këtyre ndryshimeve, në gjysmën e dytë të shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua së tepërmi. Sipas kanunamesë së Shkodrës të vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej të paguante tani të dhjetën, sipas pjellorisë së tokës. Normat e zakonshme të timarit u vendosën mbi një pjesë të rëndësishme të malësorëve dhe e keqësuan së tepërmi gjendjen ekonomike të tyre. Në kushtet e varfërisë së tokave dhe të vështirësive shumë të mëdha për shtimin e sipërfaqeve të mbjella, apo të numrit të bagëtive, pesha e detyrimeve ishte për ta më e rëndë sesa për rajatë e fushës. Më të rëndë e bëri atë edhe ngritja e taksave që u krye në gjysmën e dytë të shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin të paguanin dyfishin e shumave që u ishin caktuar më 1497. Edhe kuçasit, megjithëse kishin një pakësim në numrin e shtëpive, pësuan të njëjtin fat, kurse banorëve të Pultit të sotëm, të Shalës dhe të Shoshit iu trefishuan detyrimet në krahasim me atë periudhë.

Në vitin 1570 kushte më të rënda u vendosën edhe mbi katër malësitë e sanxhakut të Dukagjinit: të Dibrës, të Spasit, të Pukës dhe të Iballës. Ndryshe nga krahinat e tjera të këtij sanxhaku, duke bërë pjesë në hasin e sanxhakbeut, këto katër malësi kishin mundur të ruanin gjer në këtë kohë vetëqeverisjen. Mirëpo tashmë edhe mbi to ishte vendosur pagimi i të gjitha detyrimeve të zakonshme të rajave, sikurse xhizja, ispenxha, taksa e çiftit, e dhjeta, nijabeti etj.

Më 1590 këtyre detyrimeve të malësorëve iu shtua edhe taksa e dhenve, veçse në malësitë e Dukagjinit e të Mbishkodrës, në përgjithësi, nuk vileshin taksat e jashtëzakonshme. Tashmë nuk zbatohej as devshirmeja.

Krahina e Mirditës gjer në vitin 1570 i qëndroi ende presionit osman dhe nuk ishte nënshtruar. Por edhe banorët e kësaj krahine më 1590 ishin nënshtruar dhe tokat e tyre ishin kthyer në timare të garnizonit të kështjellës së Lezhës, ato të Iballës dhe Fanit të Madh në timare të garnizonit të Kalasë së Dukagjinit, kurse tokat e tjera u përfshinë në hasin e sanxhakbeut.

Krahinat e Dibrës, të Pukës dhe të Spasit tashmë ishin shkëputur nga hasi i sanxhakbeut dhe ishin ndarë gjithashtu në timare e ziamete. Në fshatrat e Dibrës e të Pukës ishin vendosur nga dy spahinj, kurse në Spas një zaim e një spahi. Kështu, nga fundi i shek. XVI, spahinjtë, dhe bashkë me ta edhe sundimi i tyre, u vendosën në malësitë e Veriut e të Verilindjes. Megjithëkëtë, pavarësisht se toka e tyre ishte shpallur pronë shtetërore, prapë se prapë sistemi i timareve nuk u zbatua sikurse në trevat e tjera të tokave shqiptare. Qeveritarët osmanë nuk vunë dot në jetë ndarjen e tokës me tapi, prandaj forma e pronësisë nuk pësoi asnjë ndryshim. Sistemi i timareve nuk mund të hidhte rrënjët e veta dhe të ushqehej në këto malësi ku mbizotëronte ekonomia blegtorale dhe ku prodhimi i tokës nuk plotësonte as nevojat më të domosdoshme të malësorëve që e punonin. Për këtë arsye, por edhe për shkak të qëndresës së ashpër të këtyre malësorëve, detyrimet, edhe pse kaluan nga duart e sanxhakbeut në ato të spahinjve, u lanë të nxirreshin përsëri në formë globale. Si pasojë, varësia e malësorit ndaj feudalit mbeti e zbehtë në timaret e spahinjve të veçantë dhe nuk u vu fare në jetë në timaret e tjera që u ishin dhënë kolektivisht garnizoneve të kështjellave në malësi. Malësorët e vazhduan pa ndërprerje qëndresën e tyre kundër çdo orvatjeje të sunduesve për të përforcuar pushtetin osman dhe për t’u imponuar sistemin e timarit në krahinat e tyre.

Në ecurinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore që po kryheshin në zonat e sistemit të timarit edhe shoqëria e lirë malësore e krahinave të vetëqeverisura nuk mbeti në vend.

Edhe pse banorët e këtyre krahinave kishin vështirësi ngaqë nuk e reshtën qëndresën sa herë që spahinjtë osmanë u orvatën për t’i nënshtruar, lidhjet e tyre me krahinat e tjera të vendit, e veçanërisht lidhjet ekonomike, nuk u ndërprenë. Malësorët e lirë vazhduan të shkëmbenin prodhimet blegtorale me prodhime bujqësore, sidomos me drithëra buke, dhe të shtegtonin me tufat e bagëtive në kullotat dimërore, duke u paguar pronarëve feudalë detyrimet përkatëse. Madje një pjesë e tyre vazhdoi të shkonte nëpër qytete e prona bujqësore për punë stinore, kurse disa të tjerë u shkëputën kohë më kohë nga malësitë dhe u vendosën përfundimisht nëpër çifligje. Kështu banorët e malësive të lira jo vetëm që nuk mbetën të izoluar, por pësuan ndikimin e zhvillimit ekonomik të zonave nën sistemin e timarit dhe të çifligut.

Duke pasur në themelin e vet kryesisht pronën private, shoqëria e lirë malësore hyri në shek. XVII e ndarë, nga njëra anë, në krerë të pasur fshatrash e fisesh, dhe, nga ana tjetër, në malësorë të thjeshtë e në përgjithësi të varfër. Krerët ndryshonin prej masës së malësorëve si nga pasuria e fuqia, ashtu dhe nga veshja. Malësorët e thjeshtë, që nuk kishin as tokë, as bagëti të mjaftueshme, detyroheshin të ushqeheshin për muaj të tërë me gështenja e barishte të egra dhe të visheshin më shumë me lëkurë se me rroba. Krerët zotëronin sasi të mëdha gjëje të gjallë, jetonin e visheshin mirë, madje mbështillnin kokën me pëlhurë mëndafshi dhe në xhamadanet e tyre mbanin, sipas pozitës shoqërore, nga një, dy ose tri sumbulla argjendi të praruar. Disa prej tyre e mbanin veten për pasardhës shtëpish të vjetra aristokrate, kinse të njohura me patenta të lëshuara prej perandorëve bizantinë. Të tjerë krenoheshin duke mbajtur titullin kalorës apo gradën kapedan, që ua kishin dhënë oborret e shteteve evropiane, ku shërbenin ose kishin shërbyer si ushtarakë. Që të gjithë kishin grumbulluar pasuri dhe, sikurse thotë Frang Bardhi, ishte kjo pasuri që përcaktonte pozitën e privilegjuar të secilit prej tyre në shoqëri. Këta krerë përbënin shtresën e kamur malësore, e cila vinte pjesërisht para pushtimit osman dhe pjesërisht ishte formuar në bazë të pasurimit nga rekrutimi për luftë i malësorëve të varfër.

Në krahinat e vetëqeverisura vazhdonte të ekzistonte prona e përbashkët (kujria): bjeshkët, meratë, mali etj. Nga ana tjetër ishte ngastra private e çdo familjeje. Aty zbatoheshin disa norma për shitjen e saj. Një nga këto ishte e drejta e parapëlqimit të blerjes. Sipas saj pronari i tokës ishte i detyruar të pyeste kushërinjtë, vëllazërinë e fisin e pastaj fqinjin para se të shiste tokën. Vëllazëria kishte të drejtë ta blinte më lirë. Kjo frenonte shitblerjen e tokës.

Me toka buke të pakta e në përgjithësi jopjellore dhe të punuara me vegla pune primitive, bujqësia u siguronte shumicës së banorëve të malësive të lira vetëm bukën e disa muajve të vitit. Në tokat e malësisë së Dukagjinit mbillej vetëm thekra dhe kjo në ara të sapoçelura, që ishin plehëruar me hirin e drurëve të djegur dhe që nuk shfrytëzoheshin më shumë se 3-4 vjet. Edhe blegtoria, që përbënte degën më të rëndësishme të ekonomisë së malësive të lira, nuk arrinte të plotësonte nevojat për ushqim të banorëve të tyre. Kjo gjendje i detyronte masat e malësorëve të thjeshtë të gjenin rrugëdalje për të siguruar jetesën e tyre. Të tilla ishin largimi nga malësia për punë stinore, vendosja nëpër fusha dhe shërbimi ushtarak me rrogë pranë autoriteteve osmane. Këto burime të ardhurash ishin njëkohësisht edhe burimet kryesore të pasurimit e të pozitës së privilegjuar të krerëve, të cilët i inkurajuan me çdo mjet e mënyrë.

Të detyruar nga vështirësitë e mëdha për të siguruar jetesën e tyre, malësorët e varfër i ndiqnin krerët edhe kur këta viheshin në shërbim të shteteve fqinje dhe rekrutonin ushtarë me rrogë. Gjatë shek. XVII ata hynë për të shërbyer veçanërisht me forcat e armatosura të Republikës së Venedikut dhe të Mbretërisë së Napolit. Komandantët matjanë, kelmendas, himariotë e suliotë, të cilët i rekrutonin dhe i udhëhiqnin, përveç të ardhurave të rëndësishme që nxirrnin nga rekrutimet, gëzonin edhe pensione të rregullta për gradat ushtarake dhe për titujt që u jepnin oborret e interesuara për t’i pasur kurdoherë të gatshëm sa herë që kishin nevojë për forcën e malësorëve shqiptarë.

Më së fundi, dëshmitë e kohës bëjnë fjalë edhe për një burim tjetër pasurimi të krerëve të pasur. Ky burim ishte huaja me kamatë.

Institucioni i bajraktarëve

Nevoja e ngutshme e Perandorisë Osmane për t’i plotësuar me ushtarë me pagesë radhët e forcave të rregullta të armatosura, që ishin zbrazur nga dezertimet e spahinjve dhe jeniçerëve, u bë më e ndjeshme duke filluar nga lufta e gjatë midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane në vitet 1683-1699 e, veçanërisht, gjatë luftërave të dendura që ajo zhvilloi në shek. XVIII. Prandaj gjatë gjithë kësaj periudhe rekrutimi mori përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe u bë një nga mënyrat kryesore për të rritur forcat luftarake nëpër frontet e luftës dhe për të siguruar repartet e mbrojtjes së kufijve, si dhe ato të qetësisë së brendshme në kohë paqeje.

Porta e Lartë ngarkonte me rekrutimin e këtyre forcave në Shqipëri qeveritarët e sanxhakëve, kurse këta ngarkonin me këtë punë komandantët e reparteve deri 100 veta (bylykbashët) duke rënë në marrëveshje me ta për punë të pagesës, armatimit, ushqimit, destinacionit etj. Por sanxhakbejlerët dhe krerë të tjerë të fuqishëm, siç ishin derebenjtë, u orvatën ta shtrinin rekrutimin edhe në krahinat e vetëqeverisura, duke i afruar e duke u marrë vesh me krerët e tyre. Këto marrëveshje duhet të kenë filluar në vitet 40 të shek. XVIII, pasi njihen faktet që, në luftërat e viteve 1683-1699, 1714-1718 dhe 1736-1739, malësorët mbajtën anën e Republikës së Venedikut dhe të Perandorisë së Austrisë kundër Perandorisë Osmane. Orvatjet e para për rekrutim malësorësh me pagesë për llogari të shtetit osman nuk mbetën pa rezultat, veçanërisht në krahinat më të varfra, si Mirdita, Dukagjini e Malësia e Madhe, banorët e të cilave kishin nevojë më të ngutshme të lehtësonin mjerimin ekonomik ku ndodheshin.

Në mesin e shek. XVIII, rekrutimi i ushtarëve malësorë u përhap në të gjitha krahinat e vetëqeverisura bashkë me famën se ata ishin luftëtarë me vlerë të dorës së parë. Familjet e mëdha aristokrate shqiptare, e veçanërisht ato të Shqipërisë Veriore që luftonin për të marrë e për të mbajtur pushtetin, i rritën kërkesat për luftëtarë. Shpesh faktori ushtarak malësor bënte që fitorja t’u buzëqeshte atyre familjeve të fuqishme, që siguronin më shumë luftëtarë malësorë. Fama e këtyre forcave luftarake dhe rritja e kërkesave për to, e rriti jo vetëm numrin e të rekrutuarve, por edhe bajrakët e vjetër u zëvendësuan me bajrakë të rinj. Repartet ushtarake ku bënin pjesë luftëtarë fisesh të ndryshme, nuk mund të mbanin flamuj me emblemat e vjetra që tashmë s’kishin asnjë kuptim. Ata u pajisën me flamuj të rinj, të cilët aristokratët e mëdhenj ua besuan krerëve ushtarakë, që i rekrutonin dhe i komandonin ato reparte fisesh të përziera. Këta krerë ushtarakë tashmë u quajtën dhe morën emrin bajraktar. Institucioni i tyre, ndonëse bashkëjetoi me institucionin e kuvendeve të krahinave të vetëqeverisura, mbuloi dhe e zëvendësoi dalëngadalë ndarjen e vjetër sipas atyre krahinave. Tani ndarja e tyre filloi të bëhej në bazë të territorit ku rekrutohej reparti që komandonte secili bajraktar. Kështu këto territore formuan bajrakë, që nuk ishin tjetër veçse njësi territoriale administrative ushtarake. Në disa vise një njësi e tillë përputhej me shtrirjen e një krahine të vetëqeverisur, në disa të tjera ajo përmblidhte dy e më shumë krahina të tilla, kurse në krahina më të mëdha u krijuan dy a më shumë bajrakë. Në këtë mënyrë në Malësinë e Shkodrës u krijuan 22 bajrakë, në atë të Pukës 7, në Mirditë 5, në Malësinë e Lezhës 4 dhe në Malësinë e Kthellës 3. Këta të fundit u quajtën edhe bajrakët e Ohrit meqenëse gjendeshin administrativisht në kufijtë e sanxhakut të Ohrit.

Sipas këtij institucioni, bajraktarët u bënë përfaqësuesit e shtetit osman dhe pozitën e tyre e bënë të trashëgueshme. Pesë bajrakët e Mirditës formonin një njësi administrative që udhëhiqej nga një kapedan e nga një kuvend, i përbërë nga përfaqësues të bajrakëve të veçantë. Bushatllinjtë krijuan një kryebajraktar. Këtë funksion ia njohën Gjon Markut që hyri në shërbim të tyre pas vitit 1769. Funksioni i kryebajraktarit ishte i trashëgueshëm në vijën mashkullore. Kështu malësitë e lira hynë efektivisht nën sundimin e oxhakëve feudalë, ndonëse ruajtën vetëqeverisjen e brendshme të tyre sipas së drejtës dokesore.

Në malësitë e lira të jugut, bajraktari mbajti titullin kapedan. Edhe në këto malësi rekrutimi ushtarak me pagesë njihej prej kohësh nën emrin e stratiotëve, të cilët sikurse edhe malësorët e Veriut, kishin shërbyer në forcat ushtarake të shteteve të Venedikut dhe të Napolit. Udhëheqësit ushtarakë të tyre, kapedanët, që e kishin bërë të trashëgueshëm këtë titull në familjet e tyre, formonin kuvendet udhëheqëse të krahinave përkatëse dhe nga gjiri i tyre zgjidheshin prijësit e forcave luftarake të krahinës në rast sulmesh ose luftimesh kundër feudalëve sundues. Duke mbetur edhe në gjysmën e dytë të shek. XVIII në shërbim të huaj, këta kapedanë ishin shumë më pak të varur nga sundimtarët vendas dhe nuk ranë nën ndikimin e tyre, por nuk iu shmangën asnjëherë interesave të venedikasve në bregdetin shqiptar derisa Republika e Venedikut ekzistoi si shtet më vete. Për këtë arsye himariotët e suliotët ranë shpesh në konflikt me qeveritarët e mëdhenj osmanë.

Kapedanët mundën të shfrytëzonin mirë grindjet feudale dhe suliotët arritën deri aty sa në fund të shek. XVIII të kishin nënshtruar 66 fshatra, të cilat i morën nën mbrojtje kundrejt detyrimeve që më parë i merrnin agallarët çamë. Kjo formë shfrytëzimi, përveç asaj të rekrutimit të bashkëfshatarëve prej tyre, u veshi tipare më të qarta të zotërve feudalë. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII ata ndryshonin fare pak nga feudalët e zakonshëm, bylykbashë e derebenj. Disa prej tyre që u islamizuan fituan edhe tituj feudalë, sikurse bajraktari i Hotit.

Krahinat e vetëqeverisura i shlyenin shtetit një haraç vjetor. Atë ia jepnin në majë të jataganit e jo me dorë, për t’i treguar pozitën e privilegjuar që kishin fituar në sajë të shpatës e të luftës. Në vitin 1638 banorët e Malësisë së Madhe i jepnin shtetit osman një flori në vit dhe një burrë për shtëpi në rast lufte. Krahina e Mirditës jepte vetëm ushtarë me rrogë. Himara e Kurveleshi i jepte një haraç ose taksë për kokë. Shpeshherë fshatarësia e këtyre krahinave nuk e shlyente haraçin. Kështu, në vitin 1620 Dukagjini, Pipëri e Kelmendi “nuk i paguanin haraç askujt”, në vitin 1675 Himara nuk u bind të paguajë haraçin. Të njëjtin veprim bëri edhe malësia e sanxhakut të Shkodrës në vitin 1692.

www.klimanaturali.org