Kosovë - Banorët e Hershëm të Vendit Tonë
Banorët e tejlashtë të vendit tonë dhe mënyra e tyre e jetesës
Trualli i banuar sot nga shqiptarët filloi të popullohej shumë herët, që në kohën e paleolitit (gurit të vjetër), mbi 100.000 vjet më parë. Në fillim u banuan ato zona që ishin në kushte gjeografike më të përshtatshme.
Në shqipëri, banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e Gajtanit (Shkodër), në Konispol, në malin e Dajtit dhe në vendbanimin e Xarës (Sarandë).
Njerëzit primitivë jetonin në grupe të veçuara, kryesisht nëpër shpella të thella, pa lagështirë dhe të mbrojtura nga erërat. Veglat e punësi punonin me gurë stralli dhe më rrallë prej kocke. Prej këtyre gurëve , me anë të ashkëlzimit nxirrnin pjesë më të vogla e më të mprehta guri për t’i përdorur si gërryese, shpuese etj. Si vende për të përpunuar gurin shfrytëzoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pranë lumenjve. Sidoqoftë, veglat e asaj epoke ishin ende të thjeshta dhe të krijuara kryesisht prej guri. Njerëzit primitivë ushqeheshin me produkte të mbledhura në natyrë dhe me gjah kafshësh të egra.
Për shkak të kushteve të vështira në të cilat jetonin,. Njerëzit e paleolitit kanë pasur një mesatare jete shumë të shkurtër, rreth 21-30 vjeç, me një vdekshmëri më të madhe te fëmijët.
Lufta e përbashkët për të përballuar jetën çoi në forcimin e lidhjeve të pjesëtarëve të çdo grupi, në ndryshimin e organizimit të njerëzve primitivë, të cilët nga fundi i paleolitit kaluan në grupime me lidhje gjaku, në martesën me grupe, ku prejardhja e fëmijës përcaktohej vetëm nga nëna. Filloi kështu organizimi i shoqërisë matriarkale, e cila mori formë në periudha të mëvonshme, në kohën e neolitit (guri i ri), 6000-3000 vjet, p.k. (para Krishtit).
Popullimi i krahinave të banuara sot nga shqiptarët u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqëndroheshin në vende të hapura. Banorët neolitikë pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në terraca lumore. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tipit palafit, dyshemetë e të cilave viheshin mbi trarë të ngulur në fundin e liqenit.
Banorët e hershëm, nga jeta endacake e kohës paleolitike kaluan në vendbanime shpeshherë të qëndrueshme, me ekonomi kryesisht bujqësore. Ata njihnin dhe përdornin drithërat kryesore, si elbin, melin, grurin etj. Kjo u shoqërua edhe me liulëzimin e sistemit matriarkal, ku rolin drejtues të ekonomisë e të jetesës e kishte gruaja. Në këtë epokë u kalua në një formë të re martese, në martesën me çifte.
Trualli i banuar sot nga shqiptarët filloi të popullohej shumë herët, që në kohën e paleolitit (gurit të vjetër), mbi 100.000 vjet më parë. Në fillim u banuan ato zona që ishin në kushte gjeografike më të përshtatshme.
Në shqipëri, banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e Gajtanit (Shkodër), në Konispol, në malin e Dajtit dhe në vendbanimin e Xarës (Sarandë).
Njerëzit primitivë jetonin në grupe të veçuara, kryesisht nëpër shpella të thella, pa lagështirë dhe të mbrojtura nga erërat. Veglat e punësi punonin me gurë stralli dhe më rrallë prej kocke. Prej këtyre gurëve , me anë të ashkëlzimit nxirrnin pjesë më të vogla e më të mprehta guri për t’i përdorur si gërryese, shpuese etj. Si vende për të përpunuar gurin shfrytëzoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pranë lumenjve. Sidoqoftë, veglat e asaj epoke ishin ende të thjeshta dhe të krijuara kryesisht prej guri. Njerëzit primitivë ushqeheshin me produkte të mbledhura në natyrë dhe me gjah kafshësh të egra.
Për shkak të kushteve të vështira në të cilat jetonin,. Njerëzit e paleolitit kanë pasur një mesatare jete shumë të shkurtër, rreth 21-30 vjeç, me një vdekshmëri më të madhe te fëmijët.
Lufta e përbashkët për të përballuar jetën çoi në forcimin e lidhjeve të pjesëtarëve të çdo grupi, në ndryshimin e organizimit të njerëzve primitivë, të cilët nga fundi i paleolitit kaluan në grupime me lidhje gjaku, në martesën me grupe, ku prejardhja e fëmijës përcaktohej vetëm nga nëna. Filloi kështu organizimi i shoqërisë matriarkale, e cila mori formë në periudha të mëvonshme, në kohën e neolitit (guri i ri), 6000-3000 vjet, p.k. (para Krishtit).
Popullimi i krahinave të banuara sot nga shqiptarët u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqëndroheshin në vende të hapura. Banorët neolitikë pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në terraca lumore. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tipit palafit, dyshemetë e të cilave viheshin mbi trarë të ngulur në fundin e liqenit.
Banorët e hershëm, nga jeta endacake e kohës paleolitike kaluan në vendbanime shpeshherë të qëndrueshme, me ekonomi kryesisht bujqësore. Ata njihnin dhe përdornin drithërat kryesore, si elbin, melin, grurin etj. Kjo u shoqërua edhe me liulëzimin e sistemit matriarkal, ku rolin drejtues të ekonomisë e të jetesës e kishte gruaja. Në këtë epokë u kalua në një formë të re martese, në martesën me çifte.
Zbulimet e hershme teknike
Ndër shpikjet më të rëndësishme të kohës së paleolitit është zbulimi i zjarrit, i cili i ndihmoi shumë banorët e lashtë për të përmirësuar ushqimin dhe për t’u ngrohur. Pjekja dhe zierja e ushqimit me anën e zjarrit solli ndryshime cilësore në organet tretëse të njeriut.
Ndryshimet në ekonomi dhe në organizimin shoqëror të kohës së neolitit ndikuan për zbulime të tjera teknike, të mëdha për lashtësinë. Njerëzit mësuan të punonin enët prej balte, të cilat shpeshherë i zbukuronin me një shije të vërtetë artistike, mësuan t’i tirrnin dhe të thurrnin pëlhura që i përdornin për veshje, shtrojë e mbulesë, filluan të ndërtonin kasollet e para që kishin dysheme të shtruara me argjil dhe ishin të rrethuara me thupra e kallama të lyera me baltë nga jashtë për t’u mbrojtur nga era e i ftohtit.
Në kohën neolitike, veglat e punës, veçanërisht ato prej stralli, u përsosën shumë, në krahasim me kohën e mëparshme. U shpikën vegla të reja pune. Për bluarjen e drithit u shpikën gurët e blojës, për punimin e tokës filloi të përdorej shati i përgatitur prej brirëve të drerit. Me këta brirë bënin edhe çekanë. Gjuetia e peshkut u rrit dhe u përmirësua me krijimin e rrjetave dhe të grepave për zënien e tij. Po kështu u përgatitën edhe mjete të tjera për gjuetinë e kafshëve të egra.
Ekonomia në kohën neolitike u gjallërua më tej me zbutjen e kafshëve të egra e kthimin e tyre në kafshë shtëpiake. Gjuetia i ndihmoi njerëzit e kësaj kohe të zbutnin delen, dhinë, kalin, qenin.
Të gjitha këto arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore të njerëzve primitivë, përmirësuan lidhjet me grupet e banorëve të tjerë dhe nxitën marrëdhëniet e këmbimit në mes tyre, deri edhe në krahina të largëta.
Në kohën pasardhëse, në atë eneolitike (të bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.), u bënë ndryshime të reja. U krijua ndarja e ekonomisë blegtorale nga ajo bujqësore. Disa grupe banorësh merreshin kryesisht me bujqësi dhe grupe të tjera merreshin me blegtori. Blegtorët qenë më shumë banorë endacakë. Këta filluan të popullonin përsëri shpellat. U krijuan vendbanime të reja edhe në qendra të hapura malore. Popullimi i krahinave u rrit edhe më shumë.
Risi teknike e madhe e kësaj kohe ishte fillimi i punimit të veglave të punës prej bakri. Shoqëria njerëzore hyri kështu në një epokë të re, në atë të punimit të metaleve. Po kështu toka filloi të punohet me parmendë, duke përdorur kafshët tërheqëse, kalin dhe qetë. Ekonomia blegtorale i dha përparësi punës së burrave.
Ndryshimet në ekonomi dhe në organizimin shoqëror të kohës së neolitit ndikuan për zbulime të tjera teknike, të mëdha për lashtësinë. Njerëzit mësuan të punonin enët prej balte, të cilat shpeshherë i zbukuronin me një shije të vërtetë artistike, mësuan t’i tirrnin dhe të thurrnin pëlhura që i përdornin për veshje, shtrojë e mbulesë, filluan të ndërtonin kasollet e para që kishin dysheme të shtruara me argjil dhe ishin të rrethuara me thupra e kallama të lyera me baltë nga jashtë për t’u mbrojtur nga era e i ftohtit.
Në kohën neolitike, veglat e punës, veçanërisht ato prej stralli, u përsosën shumë, në krahasim me kohën e mëparshme. U shpikën vegla të reja pune. Për bluarjen e drithit u shpikën gurët e blojës, për punimin e tokës filloi të përdorej shati i përgatitur prej brirëve të drerit. Me këta brirë bënin edhe çekanë. Gjuetia e peshkut u rrit dhe u përmirësua me krijimin e rrjetave dhe të grepave për zënien e tij. Po kështu u përgatitën edhe mjete të tjera për gjuetinë e kafshëve të egra.
Ekonomia në kohën neolitike u gjallërua më tej me zbutjen e kafshëve të egra e kthimin e tyre në kafshë shtëpiake. Gjuetia i ndihmoi njerëzit e kësaj kohe të zbutnin delen, dhinë, kalin, qenin.
Të gjitha këto arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore të njerëzve primitivë, përmirësuan lidhjet me grupet e banorëve të tjerë dhe nxitën marrëdhëniet e këmbimit në mes tyre, deri edhe në krahina të largëta.
Në kohën pasardhëse, në atë eneolitike (të bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.), u bënë ndryshime të reja. U krijua ndarja e ekonomisë blegtorale nga ajo bujqësore. Disa grupe banorësh merreshin kryesisht me bujqësi dhe grupe të tjera merreshin me blegtori. Blegtorët qenë më shumë banorë endacakë. Këta filluan të popullonin përsëri shpellat. U krijuan vendbanime të reja edhe në qendra të hapura malore. Popullimi i krahinave u rrit edhe më shumë.
Risi teknike e madhe e kësaj kohe ishte fillimi i punimit të veglave të punës prej bakri. Shoqëria njerëzore hyri kështu në një epokë të re, në atë të punimit të metaleve. Po kështu toka filloi të punohet me parmendë, duke përdorur kafshët tërheqëse, kalin dhe qetë. Ekonomia blegtorale i dha përparësi punës së burrave.
Filloi të dobësohej shoqëria matriarkale dhe rolin e drejtimit në ekonomi dhe në grupet shoqërore filluan ta merrnin burrat. Lindi kështu në epokën eneolitike shoqëria patriarkale, e cila u forcua më shumë në epokën e bronzit (2100 – 1100 p.K.) dhe në atë të hekurit (mijëvjeçari i fundit p.K.)
Pellazgët
Pellazgët njihen si banorët më të lashtë parailirë e paragrekë. Shkrimtarët e lashtë grekë Homeri, Herodoti etj, tregojnë për shtrirjen, për mënyrën e jetesës dhe për gjuhën e tyre. Ata patën një shtrirje të gjerë që nga Ballkani i Jugut e deri në Azi të Vogël.
Heroditi, historiani i lashtë grek i shek. V p.K. jep disa të dhëna për pellazgët që jetonin në Greqi. Sipas tij, gjuha e pellazgëve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin me bujqësi e detari. Ishin edhe mjeshtër të mirë ndërtimi.
Pellazgët ngritën murin që rrethonte akropolin e Athinës dhe për këtë athinasit u dhanë atyre si shpërblim disa toka në Atikë, të cilat edhe pse ishin të pavlefshme, ata i kthyen në toka të mira bujqësore.
Për pellazgët dhe karakterin etnik të tyre janë dhënë mendime të ndryshme nga studiuesit, ndonjëherë edhe kontradiktore. Që në shek. XVII, veçanërisht në periudhën e Rilindjes Shqiptare, te studiuesit shqiptarë dhe të huaj zotëroi teoria e lidhjes së pellazgjishtes me shqipen. Përkrahës i flaktë i kësaj teorie ka qenë gjuhëtari austriak Han (Hahn). Por ka edhe studiues të tjerë që e kundërshtuankëtë.
Në studimet e arkeologëve dëshmohet se shtrirja e dokumentuar e pellazgëve përputhet me kompleksin kulturor arkeologjik ballkano-egjean të periudhës së eneolitit dhe supozohet se ky kompleks i takon popullatës pellazgjike, si paraardhëse e ilirëve.
Heroditi, historiani i lashtë grek i shek. V p.K. jep disa të dhëna për pellazgët që jetonin në Greqi. Sipas tij, gjuha e pellazgëve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin me bujqësi e detari. Ishin edhe mjeshtër të mirë ndërtimi.
Pellazgët ngritën murin që rrethonte akropolin e Athinës dhe për këtë athinasit u dhanë atyre si shpërblim disa toka në Atikë, të cilat edhe pse ishin të pavlefshme, ata i kthyen në toka të mira bujqësore.
Për pellazgët dhe karakterin etnik të tyre janë dhënë mendime të ndryshme nga studiuesit, ndonjëherë edhe kontradiktore. Që në shek. XVII, veçanërisht në periudhën e Rilindjes Shqiptare, te studiuesit shqiptarë dhe të huaj zotëroi teoria e lidhjes së pellazgjishtes me shqipen. Përkrahës i flaktë i kësaj teorie ka qenë gjuhëtari austriak Han (Hahn). Por ka edhe studiues të tjerë që e kundërshtuankëtë.
Në studimet e arkeologëve dëshmohet se shtrirja e dokumentuar e pellazgëve përputhet me kompleksin kulturor arkeologjik ballkano-egjean të periudhës së eneolitit dhe supozohet se ky kompleks i takon popullatës pellazgjike, si paraardhëse e ilirëve.
Pellazgët në Shkrimet e Autorëve Antikë
Pellazgët kishin zakon t’u flijonin perëndive çdo gjë, sikurse e mësova në Dodonë; dhe nuk kishin për ta ndonjë emër, pasi nuk i ka dëgjuar njeri t’i thërrisnin me emëra. Ata i thirrnin në përgjithësi si perëndi, për arsye se, pasi kishin vënë të gjitha gjërat në rregull, mbanin ligjet e gjithësisë. Herododi, shek. V p.K.
Orakuléli ishte më përpara afro Skotusës, qytet i krahinës Pellazgiotis. Mbasi lisi u dogj prej dikujt me porosinë e Apolonit, orakulli u transferua në Dodonë. Jepte porosi jo me fjalë, por me simbole si orakulli i Aonit në Libi, duke u nisur nga fluturimet e veçanta të tre pëllumbave, sipas të cilëve profetët nga pellazgët. Për këta të fundit flitet se kanë qenë më të vjetrit nga të gjithë ata që sunduan në Helladë. Sarboni. Shek.I
Orakuléli ishte më përpara afro Skotusës, qytet i krahinës Pellazgiotis. Mbasi lisi u dogj prej dikujt me porosinë e Apolonit, orakulli u transferua në Dodonë. Jepte porosi jo me fjalë, por me simbole si orakulli i Aonit në Libi, duke u nisur nga fluturimet e veçanta të tre pëllumbave, sipas të cilëve profetët nga pellazgët. Për këta të fundit flitet se kanë qenë më të vjetrit nga të gjithë ata që sunduan në Helladë. Sarboni. Shek.I
